Bijensterfte, oorzaken en gevolgen

Met dit bericht reageren we op de kritiek van Stichting Agri Facts (STAF) op de positie die onderzoekers van de Universiteit Utrecht innemen binnen het wetenschappelijk debat over de wereldwijde achteruitgang van hommels en bijen.
STAF research geeft in haar toetsing een positie in het wetenschappelijk debat verkeerd en karikaturaal weer en weerlegt vervolgens die verkeerde weergave. Dit is een zogenaamde stropopredenering. Noch de website bijensterfte.nl noch onderzoekers van de Universiteit Utrecht hebben ooit de door STAF research getoetste stelling ingenomen dat bijensoorten in Nederland zijn uitgestorven door neonicotinoïden, noch dat neonicotinoïden de enige oorzaak zouden zijn van de teruggang van bestuivende insecten.
In de bekritiseerde openingsalinea van de website bijensterfte.nl wordt met het verdwijnen van bijen zowel verwezen naar de afname van de populatieomvang van wilde bijen en hommels, als naar de discussie over de zogenaamde bijenverdwijnziekte onder honingbijen (waarbij de bijen van een honingbijenvolk verdwijnen).

In een ingezonden brief in NRC van 11 mei 2013 geven Henk Vijverberg en voormalig Ctgb college lid Bas Blaauboer vier argumenten waarom ze vraagtekens plaatsen bij de betrouwbaarheid van onze studie in PLOS ONE naar de effecten van imidaclopridvervuiling van oppervlaktewater op de insectenrijkdom in en om het water. In het onderstaande weerleg ik deze argumenten/kritiekpunten een voor een.

Op 24 Jan 2013 zond Zembla haar documentaire Moord op de Honingbij II uit.

Op zijn blog Kloptdatwel kraakt Pepijn van Erp een kritische noot over de slotscene van de Zembla uitzending: “Bijensterfte niet de oorzaak van handbestuiving in China”

In het onderstaande reageer ik op de blog van Pepijn van Erp.

De Honing Bank is een kunstproject dat iedereen de kans biedt om iets tastbaars voor de honingbij en het milieu te doen. Aktie is nodig, omdat het zowel in ons land als wereldwijd niet goed gaat met de bij. Zo worden 188 van de circa 350 bijensoorten in Nederland met uitsterven bedreigd. Dat is ook slecht nieuws voor ons: ruim 30% van wat we eten is afhankelijk van bestuiving, waarvan de honingbij een flink deel voor zijn rekening neemt. Geen bestuiving betekent geen jam op brood, geen koffie bij het ontbijt en geen orchidee voor het raam! Ook voor het ecosysteem als totaal zal het verdwijnen van bijen grote gevolgen hebben.

[Viewpoint Beyond Pesticides] Washington, DC--(ENEWSPF)--February 28, 2012. A study by researchers at the University of Padova in Italy and published in the journal Environmental Science and Technology has confirmed the findings of previous research showing that honey bees are exposed to toxic neonicotinoid insecticides during spring seed planting. Neonicotinoids are known to be highly toxic to honey bees and, yet, are used on millions of acres through North America every year. These findings lend even greater urgency to the need to take these chemicals off the market and ensure the continued survival of honey bees and the essential pollination services that they provide for our food system.

[Persbericht van Groen Links Europa]
STRAATSBURG, 15 november - De bijenpopulatie is schrikbarend aan het afnemen, terwijl meer dan tachtig procent van ons groente en fruit afhankelijk is van bestuiving door de bij. Vandaag stemde het Europees Parlement in met een zeer zwak voorstel van de landbouwcommissie over de bij. GroenLinks-Europarlementariër Bas Eickhout stelde een alternatieve resolutie op om aan te geven dat het voorstel van de landbouwcommissie een stap terug in de tijd zet en meer opkomt voor de belangen van de farmaceutische industrie dan van de bij.

Op dinsdag 13 september sprak de Tweede Kamer over gewasbeschermingsmiddelen en bijensterfte. Er werden moties ingediend die vragen om ondermeer:

• [Ouwehand PvdD] de herbeoordeling van neonicotinoïden van het CTGB voor toetsing voor te leggen aan onafhankelijke onderzoekers;
• [Van Gerven SP] onmiddellijk een verbod uit te vaardigen voor het gebruikvan gevaarlijke bestrijdingsmiddelen als neonicotinoïden, in die gebieden waarin de aanvaardbare normen in het oppervlakte- of grondwater worden overschreden;
• [Van Gerven SP] dat een onafhankelijke commissie van onder andere ethici en wetenschapsfilosofen onderzoek doet naar de onafhankelijkheid en objectiviteit bij de beoordeling van toelating van gewasbeschermingsmiddelen en de verwevenheid met het bedrijfsleven van het CTGB;
• [Jacobi PvdA] onder regie van het ministerie van Volksgezondheid nader onderzoek op de vermeende effecten van imidacloprid op het zenuwstelsel van de mens;
• [Koopmans CDA] de toelatingsprocedure voor landbouwgif zo eenvoudig en goedkoop mogelijk te maken

Bij de stemming in de nacht van 15 op 16 september zijn al deze moties - met uitzondering van de motie Koopmans - verworpen.

Thursday, 08 Sep 2011
Report by Sue Kedgley MP in New Zealand to the Local Government and Environment Select Committee

1. An urgent reassessment by the ERMA [now EPA] of Neonicotinoid insecticides, and the use of other pesticides that are highly toxic to bees

The petition calls for an urgent reassessment by the Environment Protection Agency of the use of Neonicotinoid insecticides in New Zealand-and in particular their use as a seed coating on seeds such as grass and maize, as there is mounting evidence that Neonicotinoids may be contributing to unacceptable levels of bee deaths and to the phenomenon of Colony Collapse Disorder overseas.

The House of Commons is to debate the impact on bees and other insects of the new generation of pesticides that has been linked to bee mortality in several countries. The Government will be called on to suspend all neonicotinoid pesticides approved in Britain, pending more exhaustive tests of their long-term effects on bees and other invertebrates. The subject will be raised in an adjournment debate in the Commons next Tuesday on a motion tabled by Martin Caton, the Labour MP for Gower. Mr Caton said: "We're talking about a threat to our whole ecosystem, when invertebrates are being lost at the sort of rate that has happened in recent years."

Das Avaaz Netzwerk ruft dazu auf eine Petition zu unterzeichnen, um die Verwendung von Pestiziden der Gruppe der Neonicotinoide zu verbieten, solange deren Sicherheit nicht durch unabhängige, wissenschaftliche Untersuchungen bewiesen ist. Das katastrophale Bienensterben könnte unsere gesamte Nahrungskette in Gefahr bringen.

NGO viewpoint: Press release by European Beekeeping Coordination and Corporate Europe Observatory
Brussels, 16 November 2010

Industry “experts” are undermining an EU review of the regulations of pesticides and putting Europe’s bee population further at risk, according to new research from the European Beekeeping Coordination and Corporate Europe Observatory published today (Tuesday) [1].

De Gelderlander, 1 mei 2010, door Jan Beekman

Tjeerd Blacquiere maakte zich bij imkers, en dus ook bij Jan Beekman, niet geliefd door de kritiek die hij had op de imkers ten aanzien van de bijensterfte. De Nederlandse imker kan wel degelijk bijen houden en is goed op de hoogte van wat wel en niet moet.

Het onderzoek naar de bijensterfte dat in opdracht van het ministerie van LNV wordt uitgevoerd, staat ter discussie. Deze week liet dr. Arie Koster, deskundige op het gebied van bijenvriendelijke milieus, weten grote twijfels te hebben over de zorgvuldigheid van het onderzoek. Zo geeft hij aan dat het deelrapport van onderzoeksbureau Alterra over groenbeheer en de bijenvoedselvoorraad vele feitelijke onjuistheden bevat. Een ander lopend onderzoek neemt de bijdrage van bestrijdingsmiddelen aan de bijensterfte niet mee. Koster maakt zich grote zorgen, omdat deze onderzoeken als basis dienen voor het overheidsbeleid. Marianne Thieme heeft naar aanleiding hiervan Kamervragen gesteld aan demissionair minister Verburg. Bijensterfte dient te worden aangepakt omdat bijen van cruciaal belang zijn voor de bestuiving van een groot aantal planten. Zonder bijen is er geen voedselproductie.

Joop Spijker, Tineke de Boer, en Henk van Blitterswijk

De auteurs van het Alterra-rapport 1975 ‘De betekenis van het openbaar groen voor bijen’ hebben kennis genomen van de mening van Arie Koster die stelt dat ons rapport “van tafel moet”.

Wij hebben de inhoud van de kritiek nauwkeurig bestudeerd. Op de belangrijkste punten gaan we hieronder nader in. Als auteurs zijn we echter nog steeds van mening dat ons rapport een waardevolle bijdrage levert aan de kennis van de betekenis van het openbaar groen voor bijen . Dat wordt ondersteund door de Nederlandse Bijenhoudersvereniging (NBV) die ons rapport positief heeft ontvangen, en de diverse uitnodigingen die wij krijgen het rapport toe te lichten.

Dr. Arie Koster schreef al eerder een eerste reaktie op het Alterra rapport “De betekenis van openbaar groen voor bijen” dat in opdracht van de Minister werd geschreven. Hij dook er dieper in en concludeert dat het rapport van amateurisme en onkunde aan elkaar hangt.

Forum bijdrage aan Agrarisch Dagblad 5mrt 2010

De nieuwe Nederlandse regelgeving om bijensterfte tegen te gaan, gaat niet ver genoeg, vindt hoogleraar Jeroen van der Sluijs. Er kan beter geïnvesteerd worden in een bijvriendelijke maisteelt, in plaats van een symbolische investering door het ombouwen van maiszaaimachines.

Lees het artikel op de website van Agrarich Dagblad

Volgens LTO is er geen oorzakelijk verband tussen het gebruik van bepaalde gewasbeschermingsmiddelen (zoals neonicotinoiden) en bijensterfte. Belangrijke oorzaken van de bijensterfte zijn naar de mening van LTO de varroamijt en verminderd voedselaanbod. Een betere biodiversiteit en tijdige bestrijding van de varroamijt zijn daarom nodig om de bijen betere kansen te geven. Dit zijn volgens LTO enkele conclusies die onlangs zijn getrokken in de ‘Werkgroep bestuivende insecten en gewasbeschermingsmiddelen en biociden’. In deze groep zitten allerlei specialisten van overheid, bijenonderzoek (bijen@wur), bijenhouderij (NBV vertegenwoordigers) en het bedrijfsleven, waaronder LTO, Bayer (de producent van imidacloprid) en Syngenta (de producent van thiamethoxam). Een verband tussen de bijensterfte in de winters van 2008 en gehaltes van die stof in het oppervlaktewater kan volgens LTO niet worden aangetoond. Henk van der Scheer, namens de NBV (Nederlandse Bijenhouders Vereniging) voorzitter van de werkgroep 'Bestuivende insecten en gewasbeschermingsmiddelen en biociden' schaart zich in zijn artikel " 'Spuitschadecommissie' spreekt met toxicoloog Tennekes over neonicotinen" in de december 2009 uitgave van het NBV Blad Bijenhouden achter de LTO visie. De werkgroep maakt zich wel zorgen over sterke overschrijdingen van toelaatbare risiconiveaus in het oppervlaktewater door met name imidacloprid. Dit naar aanleiding van een voordracht van Dr. Henk Tennekes bij de ‘Werkgroep bestuivende insecten en gewasbeschermingsmiddelen en biociden’. Aangezien deze weergave van de beraadslagingen niet overeenstemt met de werkelijkheid is de betreffende presentatie van Tennekes voor eigen oordeelsvorming online geplaatst:
http://www.bijensterfte.nl/sites/default/files/Bijensterfte%20Voordracht...

Onderstaande discussiebijdrage is overgenomen met toestemming van IRS hét Kennis- en Onderzoekscentrum voor de Suikerbietenteelt in Nederland (www.irs.nl) en geeft de visie van het IRS weer op het vraagstuk van Neonicotinoiden en bijensterfte.

Discussie over bijensterfte
Neonicotinoiden in de Nederlandse suikerbietenteelt

Datum: 21 augustus 2009
Opstellers: Frans Tijink, Toon Huijbregts, Elma Raaijmakers, Bram Hanse en Jurgen Maassen

1 Inleiding
In Nederland is discussie ontstaan over de oorzaken van de verhoogde bijensterfte de afgelopen jaren (zie bijvoorbeeld www.bijensterfte.nl). In een ingezonden brief in de NRC van 2 mei 2009 schrijven de onderzoekers Van der Sluijs en Tennekes: ´De sterfte van bijenvolken bij Nederlandse imkers is de afgelopen zes jaar verdubbeld’. Als belangrijkste oorzaak noemen zij het toegenomen gebruik van neonicotinoiden[1]. Volgens de Nederlandse Bijenhouders Vereniging (NBV)[2] is het toeschrijven van de abnormale sterfte van bijenvolken aan het gebruik van neonicotinoiden, zoals Van der Sluijs en Tennekes doen, erg kort door de bocht en weinig gefundeerd. Voor de NBV blijft de veroorzaker van de bijensterfte in de winter de varroamijt, naast mogelijk Nosema ceranae en het gebrek aan stuifmeelbronnen in de zomer.
Directe redenen voor deze notitie zijn (a) het initiatief ‘Stop de Bijensterfte’[3] waarin wordt opgeroepen tot een moratorium voor de neonicotinoiden imidacloprid, clothianidine en thiamethoxam en (b) het persbericht van Stichting Natuur en Milieu (SNM)[4], waarin intrekking van de toelating van imidacloprid wordt geëist.
Hoewel in bovenstaande initiatieven gewezen wordt naar andere teelten en toepassingen, raakt een eventuele intrekking van de toelating of een moratorium van neonicotinoiden de bietenteelt wel degelijk.
De centrale vragen in deze notitie zijn: leidt de specifieke toepassing van neonicotinoiden in de Nederlandse suikerbietenteelt tot mogelijke blootstelling aan bijen? Wat is de impact van een mogelijke wegval van neonicotinoiden voor de Nederlandse bietenteelt?

A former Washington scientific adviser has called for a worldwide ban on neonicotinoid pesticides that have been implicated in the decline of the honeybee population. Dr Charles Benbrook, Chief Scientist at the US Organic Center and former Executive Director of the National Academy of Science’s Agriculture Board, told an audience at the annual Rachel Carson Memorial Lecture in London that the degree of pesticide contamination within bee hives is ‘shocking’ and warned that farmers would have to ‘do things very differently’ if they wanted to keep bees within the agricultural system. ‘Neonicotinoid pesticides are the most toxic pesticides ever discovered for bees,’ he said. ‘Regulators around the world now know this, and yet we are still using them as sprays and seed treatments.’

Het zonder onderbouwing verbieden van gewasbeschermingsmiddelen is niet de juiste weg om de bijensterfte tegen te gaan, zegt LTO Nederland. De organisatie pleit voor extra onderzoek en goede voorlichting aan imkers en noemt de lobby van wetenschappers Jeroen van der Sluijs en Henk Tennekes, die pleiten voor een verbod op imidacloprid, clothianidine en thiamethoxam, omdat dit bijensterfte tot gevolg zou hebben, een onterechte actie. In een reactie zegt toxicoloog Henk Tennekes dat LTO Nederland sinds 2004 (toen de toelating van imidacloprid fors werd verruimd) verzuimd heeft concrete plannen te ontwikkelen om de door glastuinbouw, bollen- en boomteelt veroorzaakte extreme verontreiniging van het oppervlaktewater van de Randstad met voor bijen zeer schadelijke insecticiden tegen te gaan. Het project "Schone Bronnen" van overheidsinstanties, gewasbeschermingsmiddelenindustrie, universiteit Wageningen en LTO Nederland, dat in 2004 van start ging, heeft volgens hem geen wezenlijke verbetering tot stand gebracht. Sinds 2004 is de bijenvolksterfte in Nederland echter wel verdubbeld, en een oorzakelijk verband met de forse verruiming van de toelating van imidacloprid in 2004 en de daarmee gepaard gaande extreme verontreiniging van het oppervlaktewater is zeer waarschijnlijk. Bovendien is er de laatste jaren een dramatische neergang van dagvlinders en weidevogels in Nederland, die met deze milieuverontreiniging in verband zou kunnen staan. Van der Sluijs en Tennekes pleiten er daarom voor om voor de hand liggende maatregelen tegen bijensterfte niet langer uit te stellen in afwachting van meer onderzoek, zoals dit sinds 2004 het geval is geweest, maar nu in te grijpen met een moratorium op imidacloprid om de bijenstand te beschermen.

De Italiaanse maïstelers zijn boos op landbouwminister Luca Zaia, nadat een verbod werd uitgevaardigd op het gebruik van een aantal gewasbeschermingsmiddelen. De minister wil met die maatregel optreden tegen de massale bijensterfte, maar de boeren vrezen dat op die manier hun oogst in gevaar wordt gebracht. Volgens de landbouworganisatie Confagricoltura zien 7.000 maïsboeren in Noord-Italië hun opbrengst dit jaar met dertig procent dalen als gevolg van de maïswortelkever plaag.

In het oppervlaktewater zit op sommige plekken 10.000 keer meer imidacloprid dan de norm toelaat. Dat blijkt volgens Stichting Natuur & Milieu (SNM) uit de metingen van de verschillende waterschappen en waterbeheerders. SNM wil dat de toelating van imidacloprid wordt ingetrokken. Volgens SNM leidt het gebruik van imidacloprid tot sterfte van bijen en andere insecten. Jurgen Maassen van bieteninstituut IRS meent dat een verbod van het insecticide in suikerbieten van weinig invloed zal zijn op de bijensterfte. Het gewas trekt helemaal geen bijen aan. De aangevoerde link tussen bijensterfte en de toename van imidacloprid in het oppervlaktewater in bepaalde gebieden is niet toe te schrijven aan de suikerbietenteelt, aldus IRS. De Nederlandse Akkerbouw Vakbond (NAV) dringt er in een brief bij minister Verburg van LNV op aan om de toelating voor het insecticide imidacloprid in ieder geval voor zaaizaadontsmetting in stand te houden. Volgens het CTGB zijn er geen aanwijzingen dat massale bijensterfte wordt veroorzaakt door gebruik van deze middelen.

Fri, Jul 17, 2009

Having received more than 12,000 comments from concerned citizens, the Environmental Protection Agency announced yesterday it will begin reviewing the pesticide responsible for Colony Collapse Disorder of bees.

As one of the first organizations in the U.S. to begin tracking this story, SafeLawns.org has long concluded that a synthetic nicotine known as imidacloprid — used to kill grubs on lawns — is responsible for the widespread bee epidemic that has claimed more than a third of the nation’s beehives since 2006. France, Germany, Italy and several other nations have already banned the chemical, often marketed as “Merit,” that has been licensed for use in the U.S. since the 1990s, but came into widespread use in 2005 after the EPA banned diazinon.

Toxicoloog Dr. Henk Tennekes (www.toxicology.nl) pleit in het Agrarisch Dagblad van 20 juli 2009 voor een onmiddelijk verbod op het gebruik van het insecticide imidacloprid in de Randstad. Aanleiding is de massale bijensterfte van de laatste jaren in de regio's Amsterdam, Groene Hart, Bollenstreek en Rijnmond, die volgens hem niet los staat van de extreme normoverschrijdingen van voor bijen zeer schadelijke insecticiden in het oppervlaktewater van de Randstad. De hoogste gemeten imidacloprid concentratie (19 december 2005) overschreed bijna 25.000 keer de ad hoc MTR (maximaal toelaatbaar risiconiveau) norm voor oppervlaktewater. In de Randstad zijn tegelijkertijd ook hoge normoverschrijdingen van andere voor bijen zeer schadelijke insecticiden (carbamaten en organofosfaten) gemeten. Imidacloprid heeft een langere halfwaarde tijd in water dan carbamaten en organofosfaten en vormt daarmee de grootste bedreiging voor nuttige insecten. De Stichting Natuur en Milieu gaat nog een stap verder en eist intrekking van de toelating van imidacloprid in Nederland.