Bijensterfte, oorzaken en gevolgen

Naast de enorme normoverschrijdingen van het voor bijen zeer schadelijke imidacloprid in het oppervlaktewater van de Randstad zijn sinds 2004 ook hoge normoverschrijdingen gemeten van andere voor bijen zeer giftige insecticiden, met name carbamaten en organofosfaten. In 2007 was er nog steeds veelvuldig gebruik van organofosfaten in de glastuinbouw van Zuid-Holland. Extreme normoverschrijdingen van dichloorvos werden gemeten in het Westland. De toepassing van carbendazim in de bollenteelt en boomteelt veroorzaakt ook hoge normoverschrijdingen in de Randstad. In Brabant en Limburg werden in 2007 hoge normoverschrijdingen van chloorpyrifos gemeten.

In de bestrijdingsmiddelenatlas zijn metingen van ruim 500 in Nederland toegelaten bestrijdingsmiddelen opgenomen. Ongeveer 50 daarvan zijn zeer giftig voor bijen. Van veel van deze stoffen zijn er in 2004-2006 ook normoverschrijdingen in het oppervlaktewater geweest, meetgegevens van 2007 en later zijn nog niet vrijgegeven.

Organische fosfaatesters en ook carbamaten blokkeren het acetylcholine-esterase dat instaat voor de afbraak van acetylcholine. Dit leidt tot een accumulatie van deze neurotransmitter ter hoogte van de synaps en een overstimulatie van de muscarinerge en nicotinerge receptoren. Ze zijn gevaarlijk voor zowel insecten en zoogdieren.

In de Benelux worden naast bijen ook andere insectensoorten (vlinders en libellen) met uitsterven bedreigd:
http://www.bijensterfte.nl/nl/node/119

Hoge Normoverschrijdingen met Carbamaten:

ALDICARB (Norm: MTR = maximaal toelaatbaar risiconniveau: 100 nanogram/L)
RIJNSBURG (21-4-2004): 66x boven de norm;
KATWIJK (13-9-2007): 7x boven de norm;
AMSTELVEEN (12-5-2004): 17x boven de norm;
VEENDAM (30-3-2004): 58x boven de norm;
LAAGHALERVEEN (4-8-2005): 12x boven de norm;
ANNA PAULOWNA (24-4-2006): 15x boven de norm;
ESPEL (9-5-2007): 6x boven de norm.

CARBARYL (MTR norm: 230 nanogram/L)
ZUNDERT (5-9-2006): 43x boven de norm;

CARBENDAZIM (MTR norm: 500 nanogram/L)
NOORDWIJKERHOUT (18-11-2004): 19x boven de norm; (20-1-2005): 960x boven de norm;(9-1-2007): 300x boven de norm;
LISSE (13-12-2004): 24x boven de norm;
DE ZILK (28-7-2004): 11x boven de norm;
RIJNSBURG (10-5-2005): 7x boven de norm;
HILLEGOM (6-1-2004): 6x boven de norm; (20-10-2005):11x boven de norm; (17-10-2007): 9x boven de norm;
BOSKOOP (17-7-2007): 13x boven de norm;
WADDINXVEEN (18-5-2004): 9x boven de norm; (19-8-2005): 24x boven de norm;
NIEUWERKERK AAN DEN IJSSEL (23-8-2004): 46x boven de norm;
MONSTER (12-5-2006): 6x boven de norm; (3-9-2007): 9x boven de norm;
KLAASWAAL (12-7-2005): 16x boven de norm; (18-7-2007): 9x boven de norm;
NIEUW-BEIJERLAND (18-7-2007): 8x boven de norm;
OUDE TONGE (11-7-2005): 8x boven de norm; (4-7-2006): 9x boven de norm;
MIDDELHARNIS (17-7-2007): 9x boven de norm;
ZUIDDORPE (15-6-2004): 532x boven de norm;
VOGELWAARDE (15-4-2004): 40x boven de norm;
DEN HELDER (11-5-2004): 11x boven de norm;
SCHAGERBRUG (10-9-2007): 7x boven de norm;
BREEZAND (9-12-2004): 5x boven de norm; (15-10-2007): 8x boven de norm;
ANNA PAULOWNA (21-5-2007): 8x boven de norm;
ANDIJK (10-9-2007): 9x boven de norm;
VENHUIZEN (6-10-2004): 20x boven de norm;
VLEUTEN (13-10-2004): 15x boven de norm;
LEXMOND (29-8-2005): 7x boven de norm;
KEDICHEM (29-8-2005): 6x boven de norm;
COTHEN (20-1--2005): 7x boven de norm; (9-5-2007): 7x boven de norm;
BRAKEL (3-11-2005): 11x boven de norm;
ZUNDERT (19-9-2006): 48x boven de norm;

FENOXYCARB (MTR norm: 1.4 nanogram/L)
LIENDEN (24-9-2006): 57x boven de norm;
ROZENBURG (27-8-2007): 57x boven de norm;
MAASTRICHT (8-5-2007): 8x boven de norm;

PROPOXUR (MTR norm: 10 nanogram/L)
SPIJKENISSE (1-6-2004): 12x boven de norm;
OOSTVOORNSE MEER (27-7-2007): 10x boven de norm;
ROZENBURG (9-7-2007): 13x boven de norm;
ROELOFARENDSVEEN (11-1-2007): 81x boven de norm;
WADDINXVEEN (23-6-2004): 71x boven de norm;
RIDDERKERK (1-6-2004): 6x boven de norm;
NIEUWVEEN (15-9-2004): 6x boven de norm;
UITHOORN (15-9-2004): 7x boven de norm;
LUTTELGEEST (21-7-2005): 560x boven de norm;
DELFGAUW (8-7-2006): 65x boven de norm;
ALMERE (12-6-2006): 100x boven de norm;
ANDIJK (7-5-2007): 11x boven de norm;
ROOSTEREN (8-5-2007): 4x boven de norm.

Hoge Normoverschrijdingen met Organofosfaten:

CHLOORPYRIFOS (MTR norm: 3 nanogram/L)
GRIJPSKERKE (11-5-2004): 130x boven de norm;
RITTHEM (2-5-2004): 13 x boven de norm;
VEERE (19-4-2004): 13x boven de norm;
WOLPHAARTSDIJK (28-4-2004): 7x boven de norm;
GEERSDIJK (19-4-2004): 7x boven de norm;
BROUWERSHAVEN (6-5-2004): 10x boven de norm;
HOLLANDS DIEP (26-2-2007): 7x boven de norm;
KATTENDIJKE (28-4-2004): 10x boven de norm;
OUWERKERK (26-4-2004): 10x boven de norm;
HANSWEERT (28-4-2004): 13x boven de norm;
SINT MAARTENSDIJK (13-4-2004): 10x boven de norm;
WAARDE (26-4-2004): 10x boven de norm;
SCHERPENISSE (11-5--2004): 10x boven de norm;
PUTTERSHOEK (26-2-2007): 10x boven de norm;
GROENHOVEN (11-5-2004): 10x boven de norm;
RILLAND (12-5-2004): 13x boven de norm;
BLEISWIJK (28-9-2004): 43x boven de norm; (22-5-2006): 17x boven de norm; (27-8-2007): 10x boven de norm;
ZEVENHUIZEN (28-9-2004): 10x boven de norm;
BREEZAND (6-9-2004): 13x boven de norm;
LUTJEWINKEL (27-7-2004): 13x boven de norm;
VENHUIZEN (7-4-2004): 6x boven de norm;
ZEELAND (NB)(12-5-2004): 20x boven de norm; (29-10-2007): 6x boven de norm;
ROELOFARENDSVEEN (17-1-2005): 13x boven de norm;
NOORD-SCHARWOUDE (19-9-2005): 10x boven de norm;
NEDERWEERT (15-3-2005): 10x boven de norm; (14-3--2006): 13x boven de norm; (8-5-2007): 7x boven de norm;
HANK (14-3-2006): 10x boven de norm; (13-2-2007): 7x boven de norm;
POEDEROIJEN (4-9-2006): 7x boven de norm; (19-3-2007): 7x boven de norm;
EINDHOVEN (29-10-2007): 5x boven de norm;
BORKEL EN SCHAFT (29-10-2007): 10x boven de norm;
BUDEL (22-8-2007); 5x boven de norm;
DEURNSE PEEL (27-8-2007): 10x boven de norm;
MEIJEL (16-8-2007): 60x boven de norm;
BEEGDEN (8-5-2007): 7x boven de norm;
BELFELD (10-4-2007): 40x boven de norm;
STEVENSWEERT (31-7-2007): 30x boven de norm;
EIJSDEN (31-7-2007): 30x boven de norm;
ZANDPOL (12-9-2007): 137x boven de norm.

DICHLOORVOS (MTR norm: 0.7 nanogram/L)
MONSTER (6-1-2004): 1571x boven de norm;
MAASDIJK (1-10-2007): 1000x boven de norm;
WATERINGEN (6-1-2004): 3143x boven de norm;
DEN HOORN (6-1-2004): 2714x boven de norm;
BLEISWIJK (28-9-2004): 2286x boven de norm; (22-5-2006): 343x boven de norm;
DINTELOORD (22-3-2005): 27x boven de norm;
ROELOFARENDSVEEN (16-9-2005): 29x boven de norm;
STRIJBEEK (28-7-2005): 37x boven de norm;(17-1-2006): 171x boven de norm;
BEST (20-9-2005): 46x boven de norm;
ESCHAREN (25-10-2005): 27x boven de norm;
NEDERWEERT (15-3-2005): 73x boven de norm;
IJSSELSTEIJN (14-3-2005): 4714x boven de norm;
GRIENDTSVEEN (14-3-2005): 900x boven de norm;
DOESBURG (16-8-2005): 17x boven de norm;
BROEKHUIZEN (29-11-2005): 114x boven de norm;
ZUTPHEN (16-8-2005): 69x boven de norm;
VORDEN (10-8-2005): 46x boven de norm;
HOEK VAN HOLLAND (12-5-2006): 1286x boven de norm;
NOOTDORP (3-9-2006): 314x boven de norm; (6-12-2007): 357x boven de norm;
BIEST HOUTAKKER (27-7-2006): 89x boven de norm;
HOUTEN (12-12-2006): 29x boven de norm.

MALATHION (MTR norm: 13 nanogram/L)
KATWIJK (12-3-2007): 6x boven de norm;
'S-GRAVENZANDE (2-12-2004): 8x boven de norm;
WATERINGEN (6-1-2004): 18x boven de norm;
HOLTHEES (11-8-2004): 25x boven de norm; (24-2-2005): 8x boven de norm;
NOOTDORP (14-12-2005): 8x boven de norm;
ALMERE (27-9-2006): 5x boven de norm.

MEVINFOS (MTR norm: 2 nanogram/L)
DELFGAUW (1-12-2004): 30x boven de norm;
NEDERWEERT (22-11-2005): 15x boven de norm;
'S-GRAVENZANDE (2-7-2006): 10x boven de norm;
MAASDIJK (2-7-2007): 330x boven de norm.

PARATHION-METHYL (MTR norm: 11 nanogram/L)
ZUIDDORPE (15-6-2004): 5x boven de norm;
'S-GRAVENZANDE (4-6-2004): 8x boven de norm; (1-10-2007): 9x boven de norm;
HOEK VAN HOLLAND (4-6-2004): 5x boven de norm;
RITTHEM (13-6-2004): 9x boven de norm;
DE LIER (4-11-2004): 5x boven de norm;
BLEISWIJK (28-9-2004): 309x boven de norm;
ALMERE (21-7-2005): 90x boven de norm; (22-8-2006): 11x boven de norm;
KAMPEN (11-4-2007): 5x boven de norm;
BELFELD (10-4-2007): 6x boven de norm.

PIRIMIFOS-METHYL (MTR norm: 20 nanogram/L)
HONSELERSDIJK (6-1-2004): 9x boven de norm; (12-5-2006): 16x boven de norm; (5-11-2007): 70x boven de norm;
MAASLAND (4-11-2004): 70x boven de norm; (3-9-2006): 8x boven de norm;
WATERINGEN (6-1-2004): 26x boven de norm; (4-5-2006): 33x boven de norm;
'S-GRAVENZANDE (1-10-2006): 9x boven de norm;
HOEK VAN HOLLAND (12-5-2006): 27x boven de norm; (3-12-2007): 6x boven de norm;
DELFGAUW (7-9-2005): 8x boven de norm; (3-8-2006): 41x boven de norm; (6-2-2007): 28x boven de norm;
BLEISWIJK (28-9-2004): 8x boven de norm; (15-3-2007): 15x boven de norm;
ROELOFARENDSVEEN (16-7-2007): 47x boven de norm;
AALSMEER (14-1-2004): 6x boven de norm;
DEN HELDER (19-7-2006): 20x boven de norm; (23-2-2007): 21x boven de norm;
SCHAGERBRUG (23-2-2007): 6x boven de norm;
ANNA PAULOWNA (17-10-2005): 6x boven de norm;
BREEZAND (7-12-2005): 48x boven de norm; (21-9-2007): 19x boven de norm;
ANDIJK (15-12-2005): 10x boven de norm;

TETRACHLORVINFOS (MTR norm: 0.32 nanogram/L)
ROTTERDAM (12-6-2006): 156x boven de norm.

In de provincie Zuid-Holland waren er dus nog in 2007 naast de extreme belasting van het oppervlaktewater met imidacloprid ook nog zeer veel hoge normoverschrijdingen van andere insecticiden. De aanwezigheid van organofosfaten in normoverschrijdende hoeveelheden is zeer opmerkelijk gezien de relatief korte halfwaardetijd van deze stoffen in water, hetgeen duidt op veelvuldig gebruik van deze insecticiden. Extreme normoverschrijdingen van dichloorvos werden gemeten in het Westland. Het Hoogheemraadschap van Rijnland stelde in 2005 en 2006 normoverschrijdingen van carbamaten en organofosfaten vast bij de volgende teelten in de Randstad:

METHIOCARB: Glastuinbouw;
CHLOORPYRIFOS: Glastuinbouw;
DICHLOORVOS: Glastuinbouw;
METHOMYL: Glastuinbouw;
PIRIMIFOS-METHYL: Glastuinbouw; Bollenteelt;
PIRIMICARB: Glastuinbouw; Boomteelt;
MALATHION: Glastuinbouw;
PROPOXUR: Glastuinbouw; Boomteelt;
ALDICARB: Bollenteelt;
CARBENDAZIM: Bollenteelt; Boomteelt;
TRIAZOFOS: Boomteelt.

Bronnen: http://www.rijnland.net/aspx/download.aspx?File=/contents/pages/4967/mee...
http://www.rijnland.net/aspx/download.aspx?File=/contents/pages/4967/agr...

Voor recente Australische evaluaties van de eigenschappen van DICHLOORVOS en CHLOORPYRIFOS in het milieu:

http://www.apvma.gov.au/chemrev/downloads/dichlorvos_enviro.pdf

http://www.apvma.gov.au/chemrev/downloads/chlorpyrifos_env.pdf

IARC monografie over de eigenschappen van ALDICARB:
http://monographs.iarc.fr/ENG/Monographs/vol53/mono53-7.pdf

Verdere informatie over de eigenschappen van carbamaten en organofosfaten in de IUPAC FOOTPRINT Pesticides Properties database:

http://sitem.herts.ac.uk/aeru/iupac/index.htm

In het onderzoek en bij de toelating van insecticiden moet daarom meer aandacht komen voor de vraag in hoeverre deze stoffen elkaars werking versterken en samen giftiger zijn dan de som van de giftigheid van elke stof afzonderlijk (synergie effecten). Ook de relatie tussen blootstelling aan deze stoffen en vatbaarheid voor bijenziekten en parasieten vereist meer aandacht in onderzoek en in beleid.

Bronnen:
De metingen zijn afkomstig van de verschillende waterschappen en waterbeheerders: Bestrijdingsmiddelenatlas
Hoge giftigheid van deze stoffen voor bijen: zie de lijst van Richard D. Fell, Protecting Honey Bees
en: http://www.imkerijwestland.nl/gewasbeschermingsmiddelen.html

Zie ook de video van de lezing Insecticiden en de Bijensterfte, Dr. Henk Tennekes Studium Generale Leiden 11 juni 2009.