Bijensterfte, oorzaken en gevolgen

[Bijgewerkt op 19 mei 2009]
In een rapport van Alterra uit 2006 zijn emissies van bestrijdingsmiddelen uit de Nederlandse land- en tuinbouw in kaart gebracht. De normoverschrijdingen zijn het ergst bij de bloembollenteelt en de glastuinbouw.

Het rapport heeft niet naar de risico's voor bijen gekeken maar heeft wel veel voor de bijenhouderij alarmerende concentraties imidacloprid in het oppervlaktewater gevonden. Via bloeiende planten langs de slootkanten kunnen bijen er aan worden blootgesteld en ook via planten die water krijgen uit vervuilde sloten. Omdat imidacloprid een systemisch insecticide is wat zeer effectief door de wortels wordt opgenomen en in de sapstroom van de plant terecht komt, zijn de te verwachten concentraties in de planten (en dus pollen en nectar) in deze gebieden naar verwachting aanmerkelijk hoger dan de concentraties in het water, en die zijn al zeer alarmerend. Bovendien fourageren bijen ook rechtstreeks op water en voeden het broed hiermee. Op sommige meetpunten zit de concentratie imidacloprid in het water maar liefst 300 keer boven het Maximaal Toelaatbaar Risiconiveau (MTR = 0.013 µg/L voor Imidacloprid, waarden van 4 µg/L zijn gemeten).
Er zijn 218 metingen in 2006 die boven de 5*MTR uitkomen (de rode stippen op onderstaande kaart), uitgaand van de 2006 MTR van 0.013 µg/l. De mediaan is 0.31 µg/l (dus op de helft van de rode punten op de kaart zit imidacloprid 24x of meer boven de MTR) en het gemiddelde van de rode stippen is 0.49 µg/l (dus gemiddeld zit op een rode stip op de kaart de concentratie 37x boven de MTR norm).

Kaart van normoverschrijdingen Imidacloprid in Nederlands Oppervlaktewater 2006
Bron: Bestrijdingsmiddelenatlas
[Centrum voor Milieuwetenschappen, Universiteit Leiden en Rijkswaterstaat-Waterdienst, download datum kaartje 9 mei 2009]

Op het bovenstaand plaatje rechts de actuele sterftecijfers van bijenvolken zoals Romée van der Zee die heeft gevonden voor het jaar 2008 in haar monitoringprogramma. (Imkers van Nederland: het is cruciaal voor ons wetenschappers dat jullie de vragenlijsten van Romée invullen of je nu veel of weinig sterfte hebt, we hebben ALLE gegevens nodig, liefst van alle imkers, anders komen we er niet uit! - de link met imidacloprid is een hypothese en nog geen wetenschappelijk vastgesteld verband in Nederland, we willen weten of we op het goede spoor zitten of dat we deze factor uit kunnen sluiten en dat kan alleen met monitoringgegevens. Jullie medewerking is erg belangrijk.)

Meer nu over de gemeten overschrijdingen van het toegestane imidaclopridgehalte in Nederlands Oppervlaktewater. In een reeks documenten vonden we alarmerende feiten:

Uit het boven genoemde Alterra rapport:
- Er worden regelmatig concentraties tussen 1 en 4 µg/L gevonden. Omdat imidacloprid het hele jaar wordt aangetroffen wordt snel aan de glastuinbouw gedacht.
- Er zijn recentelijk middelen op de markt die soortgelijke eigenschappen hebben als imidacloprid. Dus daarmee zijn vergelijkbare waterkwaliteitsproblemen te verwachten.

Imidacloprid in de bloembollen
In bloembollenteeltgebieden wordt imidacloprid in normoverschrijdende hoeveelheden aangetroffen in oppervlaktewater. Imidacloprid wordt in bloembollen voornamelijk toegepast door boldompeling voor het planten, maar gewasbespuitingen komen ook voor.

Imidacloprid in akkerbouw en vollegrondsgroenteteelt
De stof imidacloprid (Amigo) wordt toegepast in de pootaardappelteelt tegen luis. Dit vindt plaats door een rijenbespuiting tijdens het poten soms i.c.m. moncereen (combinatiepakket heet MonAmi). In de teelt van suiker- en voederbieten, maïs, kool en sla wordt imidacloprid (Gaucho) als zaadcoating ingezet tegen bietenkevertjes, -aardvlo en –vlieg, luis, ritnaalden, cicade. In kool wordt de stof bovendien als traybehandeling (Admire) toegepast. Beide toepassingen in kool hebben in 2006 een vrijstelling.

Het gebruik op trays met koolplanten wordt als de belangrijkste route in de akkerbouw/vollegrondsgroenten aangemerkt. Het risico ontstaat, doordat na het spuiten het middel afgeregend wordt i.v.m. kans op schade. Hierbij is het risico van emissie naar het oppervlaktewater groot. Deze behandeling vindt zowel bij de plantenkwekers als telers plaats.

Imidacloprid in fruitteelt
Imidacloprid (Admire) is toegestaan in appels en peren. Het heeft geen (etiket)beperking wat betreft het gebruiksvoorschrift (geen emissiebeperkende toedieningsmethode verplicht). In de fruitteelt wordt het 1 á 2- maal per jaar ingezet tegen luizen en wantsen. Volgens de CLM-milieumeetlat heeft het middel geen MBPwaarde, de MTR echter is bijzonder laag (0,013 ug/l). Dat betekent dat bij bespuitingen in het voorjaar druppeldrift (standaard driftcijfer 17%) direct tot een overschrijding van de MTR kan leiden. De verwachting op basis van de hoge driftcijfers voor fruit is dat druppeldrift veruit de belangrijkste emissieroute voor deze stof is voor wat betreft fruitteelt. Oplossingsrichtingen zouden dan ook voornamelijk gericht moeten zijn op het terugdringen van druppeldrift.

Imidacloprid in glastuinbouw
De stof wordt in de glastuinbouw in de vorm van de producten Admire en Gaucho ter bestrijding van insecten (bladluizen en wittevliegen) toegepast. Deze stof heeft een toelating als gewasbehandeling tijdens de opkweek van diverse vruchtgroentegewassen op kunstmatig substraat. In dezelfde gewassen heeft imidacloprid een toelating gedurende de teelt op kunstmatig substraat, maar het mag nu alleen worden meegedruppeld via het voedingssysteem. In de sierteelt heeft het een toelating in o.a. roos en gerbera op kunstmatig substraat en mag het als gewasbehandeling worden gebruikt in grondteelten van o.a. chrysant en potplanten. Binnen de glastuinbouw is daarnaast de zaadbehandeling van sla toegelaten. De belangrijkste emissieroutes zijn: uitspoeling door afdruipen van gewas, spuien van drainwater, lozing van condenswater en luchtemissie. Wat condenswater betreft zijn cijfers beschikbaar bij PPO en bij Delfland. Van spuien van drainwater (frequentie, concentraties, volumes) zijn geen goede gegevens beschikbaar.

Imidacloprid wordt toepast in bijna de volledige arealen van groenten en sierteelt
- Bij druppeldosering per plant is de dosering per ha hoog; 500-800 g/ha.
- Een schoon (insectenvrij) product aanleveren bij veiling is nodig. Daarom vindt aan het eind van de teelt vaak nog een toepassing van insecticide plaats.

Monitoringsresultaten
- In alle glastuinbouwgebieden komt imidacloprid in te hoge concentraties in het oppervlaktewater voor.
- Delfland meet in glastuinbouwgebied 0.01 tot 1.47 ug/L in oppervlaktewater in januari. In water is imidacloprid slecht afbreekbaar (halfwaardetijd van 30-160 dagen).
- Combinatie van brede toepassing in glastuinbouwgebieden (geconcentreerd), trage afbraak in water en de lage MTR leidt tot veel overschrijdingen.

Bron: H.A.E. de Werd, W.H.J. Beltman & R.C.M. Merkelbach, 2006. Puntbelastingen in de gewasbescherming, Praktijkonderzoek Plant & Omgeving en Alterra
Download het hele rapport

Probleemgebieden in Nederland met veel imidacloprid in het oppervlaktewater volgens andere rapporten:

Imidacloprid, dat vanaf 2004 in alle bolgewassen door middel van boldompeling mag worden toegepast, blijkt in toenemende mate een probleem te vormen in het oppervlaktewater van vooral het Noord-Hollands Zandgebied.
Bron: Tweede rapport waterkwaliteit bloembollenstreek

Ook in Flevoland en in de Harmelerwaard (met veel nieuwe moderne glastuinbouw) overschrijdt het gehalte aan imidacloprid in oppervlaktewater veelvuldig de norm.
Bronnen:
Flevoland: Situatie waterkwaliteit Zuiderzeeland 2006-2007
Harmelerwaard: Situatie waterkwaliteit rijnlanden in 2004