Bijensterfte, oorzaken en gevolgen

De Italiaanse maïstelers zijn boos op landbouwminister Luca Zaia, nadat een verbod werd uitgevaardigd op het gebruik van een aantal gewasbeschermingsmiddelen. De minister wil met die maatregel optreden tegen de massale bijensterfte, maar de boeren vrezen dat op die manier hun oogst in gevaar wordt gebracht. Volgens de landbouworganisatie Confagricoltura zien 7.000 maïsboeren in Noord-Italië hun opbrengst dit jaar met dertig procent dalen als gevolg van de maïswortelkever plaag.

In het oppervlaktewater zit op sommige plekken 10.000 keer meer imidacloprid dan de norm toelaat. Dat blijkt volgens Stichting Natuur & Milieu (SNM) uit de metingen van de verschillende waterschappen en waterbeheerders. SNM wil dat de toelating van imidacloprid wordt ingetrokken. Volgens SNM leidt het gebruik van imidacloprid tot sterfte van bijen en andere insecten. Jurgen Maassen van bieteninstituut IRS meent dat een verbod van het insecticide in suikerbieten van weinig invloed zal zijn op de bijensterfte. Het gewas trekt helemaal geen bijen aan. De aangevoerde link tussen bijensterfte en de toename van imidacloprid in het oppervlaktewater in bepaalde gebieden is niet toe te schrijven aan de suikerbietenteelt, aldus IRS. De Nederlandse Akkerbouw Vakbond (NAV) dringt er in een brief bij minister Verburg van LNV op aan om de toelating voor het insecticide imidacloprid in ieder geval voor zaaizaadontsmetting in stand te houden. Volgens het CTGB zijn er geen aanwijzingen dat massale bijensterfte wordt veroorzaakt door gebruik van deze middelen.

Het Kamerlid Marianne Thieme (PvdD) heeft op 6 augustus 2009 vragen gesteld aan de ministers van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, van Verkeer en Waterstaat en van Volksgezondheid, Welzijn en Sport over bestrijdingsmiddelen in het oppervlaktewater. Thieme wil o.a. weten of de regering bereid is een moratorium op Imidacloprid en soortgelijke middelen in te stellen op basis van de door metingen van Rijkswaterstaat vastgestelde grootscheepse overschrijding van de normen voor oppervlaktewater.

Het Hoogheemraadschap van Rijnland heeft in 2005 en 2006 in akkerbouw gebieden de bestrijdingsmiddelen in oppervlaktewater gemeten. Van 93 gemeten stoffen overschreden er 24 de concentratienormen (26%). Het voor bijen zeer giftige insecticide imidacloprid wordt gezien als één van de drie probleemstoffen in akkerbouw gebieden. Imidacloprid pieken zijn in mei waar te nemen veroorzaakt door aardappelbespuitingen. Het middel breekt langzaam af, waardoor het toch gedurende het hele jaar in sloten wordt teruggevonden. Onderzoek van Wetterskip Fryslan in 2009 heeft opnieuw bevestigd dat het gebruik van imidacloprid in de aardappelteelt normoverschrijdende verontreiniging van het oppervlaktewater veroorzaakt.

In 2006 is het project 'Emissiereductie van gewasbeschermingsmiddelen vanuit de glastuinbouw' gestart. Het project is een initiatief van Bayer Crop Science, het Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard, - van Delfland, - van Rijnland en Waterschap Hollandse Delta en wordt in samenwerking met Wageningen UR Glastuinbouw uitgevoerd. De onderzoeksresultaten tonen aan dat spuiwater en filterspoelwater verontreiniging van het oppervlaktewater met voor bijen en andere nuttige insecten zeer giftige insecticiden veroorzaken. De allerhoogste overschrijdingswaarde van imidacloprid in spuiwater lag ruim 38.000 keer boven de norm voor oppervlaktewater. Praktijkrijpe waterzuiveringstechnieken zijn op dit moment niet beschikbaar en telers zien geen mogelijkheid emissie te beperken.

Het Hoogheemraadschap van Rijnland heeft in 2005 en 2006 op 5 locaties van boomteelt maandelijks gedurende het hele jaar de bestrijdingsmiddelen in oppervlaktewater gemeten. In 2005 lagen van 38 gemeten stoffen 11 stoffen boven de MTR (= maximaal toelaatbaar risiconiveau) norm (29%). In 2006 lagen van 31 gemeten stoffen 10 stoffen boven de MTR norm (32%). De hoogste gemeten concentratie van het voor bijen zeer giftige insecticide imidacloprid lag in 2005 meer dan 900x boven de norm en in 2006 meer dan 400x boven de norm. Normoverschrijdingen van andere voor bijen zeer giftige insecticiden (carbamaten en organofosfaten) werden ook in het oppervlaktewater van boomteelt locaties gemeten. De milieu-effecten kaarten voor de boomteelt van het Centrum voor Landbouw en Milieu (CLM) bagatelliseren de risico's van imidacloprid voor de oppervlaktewaterkwaliteit en kunnen een misleidende werking op agrariërs hebben.

Het Hoogheemraadschap van Rijnland heeft in 2005 en 2006 op 20 locaties verspreid over bollengebied bijna het hele jaar maandelijks de bestrijdingsmiddelen in oppervlaktewater gemeten. In 2005 lagen van 10 gemeten stoffen 4 stoffen boven de MTR (= maximaal toelaatbaar risiconiveau) norm (40%). In 2006 lagen van 9 gemeten stoffen 2 stoffen boven de MTR norm. De hoogste gemeten concentratie van het voor bijen zeer giftige insecticide imidacloprid lag in 2005 meer dan 24000x boven de norm en in 2006 meer dan 15000x boven de norm. Ook op een andere locaties van bollenteelt in het Noord-Hollands zandgebied hebben de verschillende waterschappen hoge normoverschrijdingen van imidacloprid in het oppervlaktewater gemeten sinds 2004. Hoge normoverschrijdingen van andere voor bijen zeer giftige insecticiden (carbamaten en organofosfaten) werden ook vastgesteld in bollenteelt gebieden. De bollenteelt concentreert zich in Nederland op zandgrond, dat zeer kwetsbaar is voor uitspoeling.

Het Hoogheemraadschap van Rijnland heeft in 2005 en 2006 in twee glastuinbouw gebieden op 4 locaties maandelijks gedurende het hele jaar de bestrijdingsmiddelen in oppervlaktewater gemeten. In 2005 lagen van 58 gemeten stoffen 18 stoffen boven de MTR (maximaal toelaatbaar risiconiveau) norm (31%). In 2006 lagen van 50 gemeten stoffen 14 stoffen boven de MTR norm (28%). De hoogste gemeten concentratie van het voor bijen zeer giftige insecticide imidacloprid lag in 2005 meer dan 9000x boven de norm en in 2006 meer dan 34000x boven de norm. Maar ook de concentraties van andere insecticiden (carbamaten en organofosfaten) lagen ver boven de norm. Telers erkennen dat waterstromen op glastuinbouwbedrijven resten van gewasbeschermingsmiddelen bevatten. Zowel recirculatie-, spui-, filterspoel-, condens- als bassinwater van glastuinbouwbedrijven bevatten gewasbeschermingsmiddelen. Restwater van bedrijven kan bij lozing dus het oppervlaktewater vervuilen. Vooral in spui- en filterspoelwater kunnen hoge concentraties voorkomen. Veel ondernemers zien echter op dit moment geen mogelijkheden om de emissie nog meer te beperken.

Sinds 2004 (toen de toelating van het insecticide imidacloprid ingrijpend verruimd werd) zijn extreme normoverschrijdingen van imidacloprid in het oppervlakte water van de Randstad gemeten. De hoogste gemeten imidacloprid concentratie (19 december 2005) overschreed bijna 25.000 keer de (ad hoc) MTR (maximaal toelaatbaar risiconiveau) norm voor oppervlaktewater. De normoverschrijdingen liggen vaak veel hoger dan de imidacloprid concentraties die in laboratorium studies sterfte van honingbijen veroorzaken. De massale bijensterfte van de laatste jaren in de regio Amsterdam, Groene Hart, Bollenstreek en Rijnmond is dus mede veroorzaakt door milieuvervuiling met het voor bijen zeer giftige imidacloprid, dat o.a. wordt toegepast in de glastuinbouw, bollenteelt en boomteelt.

Naast de enorme normoverschrijdingen van het voor bijen zeer schadelijke imidacloprid in het oppervlaktewater van de Randstad zijn sinds 2004 ook hoge normoverschrijdingen gemeten van andere voor bijen zeer giftige insecticiden, met name carbamaten en organofosfaten. In 2007 was er nog steeds veelvuldig gebruik van organofosfaten in de glastuinbouw van Zuid-Holland. Extreme normoverschrijdingen van dichloorvos werden gemeten in het Westland. De toepassing van carbendazim in de bollenteelt en boomteelt veroorzaakt ook hoge normoverschrijdingen in de Randstad. In Brabant en Limburg werden in 2007 hoge normoverschrijdingen van chloorpyrifos gemeten.

The Netherlands is not the only country that started a petition to ask policy makers to take measures to stop honeybee decline. The UK Soil Association has started a petition calling on the Government to protect honeybees and ban neonicotinoid pesticides. See:
http://www.soilassociation.org/Takeaction/Savethehoneybee/tabid/434/Default.aspx

The text of the petition is:
We, the undersigned support the Soil Association in calling on Hilary Benn, the UK’s Secretary of State for Environment, Food & Rural Affairs to ban neonicotinoid pesticides with immediate effect. These pesticides have been shown to kill honeybees and are thought to be a contributory factor in the recent dramatic increase in honeybee deaths.

In a briefing paper the background of the petition is explained.

Op 1 juli a.s. staat bijensterfte op de agenda van het Algemeen Overleg van de vaste kamercommissie Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) over Verduurzaming glastuinbouw. De vergadering is openbaar. De agenda vindt u hieronder.

Meer weten over wat glastuinbouw te maken heeft met bijensterfte? Bekijk de studium generale lezing Bijensterfte en insecticiden van toxicoloog Dr. Henk Tennekes, of lees de feiten over normoverschrijding en falende handhaving van imidacloprid in het Nederlandse oppervlaktewater in vooral de glastuinbouwgebieden (zie ook kaartje hieronder).


Links: Normoverschrijding imidacloprid in oppervlaktewater volgens bestrijdingsmiddelenatlas [Centrum voor Milieuwetenschappen, Universiteit Leiden en Rijkswaterstaat-Waterdienst, download datum kaartje 9 mei 2009], rechts: bijenvolksterfte winter 2008-2009 gemiddeld per provincie volgens Bijenmonitor NCB.

New research by Prof. Vincenzo Girolami of the University of Padova in Italy shows Neonicotinoids in maize kill bees via water droplets. The same seed-dressed imidacloprid maize as the one used in this experiment is widely grown in the Netherlands.

Here you can see a video clip of the effects:

By Thad Box - www.WesternFarmerStockman.com June 2009 - opinion

It is generally accepted that toxic bank loans caused our financial system to collapse. Now it appears that toxic substances are causing collapse of a whole host of pollinators that keep natural systems functioning efficiently. And the collapses of both the financial and biological systems are part of a larger system failure. Beginning in the 1990s, beekeepers began to suspect the systemic insecticide imidacloprid for death of bees. This is a product that is taken up by plants and becomes systemic, that is it is stored in and moves through the plant system. Once the chemical is in the nectar and pollen of the plant, nothing can protect pollinators who gather the poisoned food.

Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit
12 juni 2009 - kamerstuk
Kamervragen over de bijensterfte.

Geachte Voorzitter,

Hierbij zend ik u, mede namens de minister van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, de antwoorden op de vragen van het lid Thieme (PvdD) over bijensterfte en gewasbeschermingsmiddelen (nr. 2009Z08438).

Burger en natuurbeheerder Jaap Molenaar, imker Peter Slootweg en wetenschapper Jeroen van der Sluijs hebben samen het initiatief genomen tot een petitie Stop de bijensterfte. De petitie is een reactie op de teleurstellende kamerbrief van minister Verburg en roept op tot het nu al nemen van een breed pakket van maatregelen tegen bekende oorzaken. De minister wil alleen meer onderzoek laten doen en stelt maatregelen uit.

Teken de petitie.
Meer over de petitie kunt u vinden op:
honingbijen.wordpress.com/actuele-situatie-actie-stop-bijensterfte/

11 juni 2009 vond in Leiden de Studium Generale bijeenkomst plaats over bijensterfte.
U kunt beide lezingen hier downloaden:

• Insecticiden en de Bijensterfte, Dr. Henk Tennekes
• Bijensterfte: oorzaken en gevolgen, stand van zaken voorjaar 2009, Dr. Tjeerd Blacquière

Bekijk ook de video van de lezing van Tennekes en die van Tjeerd Blacquière

Informele verslagen van de avond zijn te vinden op andere sites, zie:
http://honingbijen.wordpress.com/2009/06/12/verslag-lezing-en-debat-over...
en
http://www.imkerplatform.nl/index.php?option=com_content&view=article&id...

Op 2 mei hebben de onderzoekers van der Sluijs en Tennekes in de NRC een discussie geopend over het gebruik van neonicotinen in land- en tuinbouw.
De NBV heeft zich hierover beraden en neemt, na advies van haar bestuivingcommissie het navolgende standpunt in.

Neonicotinen zijn voor de bijen fundamenteel gevaarlijke stoffen. Het is goed mogelijk dat er toepassingen van deze groep van bestrijdingsmiddelen bestaan die weinig risicovol zijn voor bijen. Echter het gebruik van neonicotinen, op gewassen, die bijen nodig hebben voor de bestuiving, zou gemeden moeten worden.

Persbericht LNV 29-05-2009 (zie ook ons commentaar)

In Nederland is gebrek aan goede en betrouwbare informatie over bijenhouderij en bijensterfte. Meer onderzoek naar bijenziekten, goede data, en het in kaart brengen van de Nederlandse imkerij is nodig voor het vinden van oplossingen voor bijensterfte. Daarom trekt minister Gerda Verburg van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) voor de komende drie jaar ongeveer één miljoen euro uit voor monitoring en onderzoek. Dit schrijft de minister in een brief aan de Tweede Kamer.

Research conducted using only honey bees as the indicator species may not adequately reflect the risk posed by insecticides to wild bees because of their differential susceptibility and unique biology.

C.D. Scott-Dupree, L. Conroy, and C.R. Harris

ABSTRACT Pest management practices may be contributing to a decline in wild bee populations in or near canola (Brassica napus L.) agroecosystems. The objective of this study was to investigate the direct contact toxicity of five technical grade insecticides - imidacloprid, clothianidin, deltamethrin, spinosad, and novaluron - currently used, or with potential for use in canola integrated pest management on bees that may forage in canola: common eastern bumble bees [Bombus impatiens (Cresson); hereafter bumble bees], alfalfa leafcutting bees [Megachile rotundata (F.)], and Osmia lignaria Cresson. Clothianidin and to a lesser extent imidacloprid were highly toxic to all three species, deltamethrin and spinosad were intermediate in toxicity, and novaluron was nontoxic. Bumble bees were generally more tolerant to the direct contact applications > O. lignaria > leafcutting bees.
However, differences in relative toxicities between the three species were not consistent, e.g., whereas clothianidin was only 4.9 and 1.3x more toxic, deltamethrin was 53 and 68x more toxic to leafcutting bees than to bumble bees and O. lignaria, respectively. Laboratory assessment of direct contact toxicity, although useful, is only one measure of potential impact, and mortality under Þeld conditions may differ greatly depending on management practices. Research conducted using only honey bees as the indicator species may not adequately reßect the risk posed by insecticides to wild bees because of their unique biology and differential susceptibility. Research programs focused on determining nontarget impact on pollinators should be expanded to include not only the honey bee but also wild bee species representative of the agricultural system under investigation.

Figuur 1: Bijensterftecijfers volgens Bijenmonitor Coloss. De rode balkjes geven het totale percentage van de volken in de monitor die die de winter niet overleefden. De grijze balkjes geven het percentage aan waarbij de verschijnselen met CCD overeenkwamen.

[geupdate dec 2010]
Imidaclopridgebruik in Nederland, Bron: CBS

Bron: http://statline.cbs.nl/statweb/
Conclusie: in ca 10 jaar tijd is het gebruik van imidacloprid in Nederland vertienvoudigd.

14 mei 2009, Visie: "Toch de varroa, niet het gif"

Persverkaring van Tjeerd Blacquière in reactie op de brief in NRC van 2 mei van Van der Sluijs en Tennekes

Insecticiden zijn de grote veroorzakers van de bijensterfte. Middelen als Gaucho, met als werkzame stof een zogeheten neo-nicotine, zouden daarom verboden moeten worden. Dat beweren Utrechtse onderzoekers. Niet waar, reageert de Wageningse bijendeskundige dr. Tjeerd Blacquière. De varroamijt is de grote boosdoener.

E. C. Yang, Y. C. Chuang, Y. L. Chen, and L. H. Chang

Although sublethal dosages of insecticide to nontarget insects have never been an important issue, they are attracting more and more attention lately. It has been demonstrated that low dosages of the neonicotinoid insecticide imidacloprid may affect honey bee, Apis mellifera L., behavior. In this article, the foraging behavior of the honey bee workers was investigated to show the effects of imidacloprid. By measuring the time interval between two visits at the same feeding site, we found that the normal foraging interval of honey bee workers was within 300 s. However, these honey bee workers delayed their return visit for >300 s when they were treated orally with sugar water containing imidacloprid. This time delay in their return visit is concentration-dependent, and the lowest effective concentration was found to be 50 μg/liter. When bees were treated with an imidacloprid concentration higher than 1,200 μg/liter, they showed abnormalities in revisiting the feeding site. Some of them went missing, and some were present again at the feeding site the next day. Returning bees also showed delay in their return trips. Our results demonstrated that sublethal dosages of imidacloprid were able to affect foraging behavior of honey bees.

Figure 4: The ratio of missing bees after feeding on 50% sugar water containing different concentrations of imidacloprid.

Uitleg in het Nederlands: Het plaatje laat zien hoeveel procent van de bijen in het experiment van Yang na het snoepen van suikerwater met imidacloprid hun eigen volk niet meer terug konden vinden, althans, niet meer bij de kast terugkeerden. Hoe meer imidacloprid in het suikerwater werd gedaan (hoe verder naar rechts in het plaatje) hoe hoger het percentage bijen dat de weg naar de korf niet meer terug kon vinden, althans er niet meer aankwam.

[Bijgewerkt op 19 mei 2009]
In een rapport van Alterra uit 2006 zijn emissies van bestrijdingsmiddelen uit de Nederlandse land- en tuinbouw in kaart gebracht. De normoverschrijdingen zijn het ergst bij de bloembollenteelt en de glastuinbouw.

Het rapport heeft niet naar de risico's voor bijen gekeken maar heeft wel veel voor de bijenhouderij alarmerende concentraties imidacloprid in het oppervlaktewater gevonden. Via bloeiende planten langs de slootkanten kunnen bijen er aan worden blootgesteld en ook via planten die water krijgen uit vervuilde sloten. Omdat imidacloprid een systemisch insecticide is wat zeer effectief door de wortels wordt opgenomen en in de sapstroom van de plant terecht komt, zijn de te verwachten concentraties in de planten (en dus pollen en nectar) in deze gebieden naar verwachting aanmerkelijk hoger dan de concentraties in het water, en die zijn al zeer alarmerend. Bovendien fourageren bijen ook rechtstreeks op water en voeden het broed hiermee. Op sommige meetpunten zit de concentratie imidacloprid in het water maar liefst 300 keer boven het Maximaal Toelaatbaar Risiconiveau (MTR = 0.013 µg/L voor Imidacloprid, waarden van 4 µg/L zijn gemeten).
Er zijn 218 metingen in 2006 die boven de 5*MTR uitkomen (de rode stippen op onderstaande kaart), uitgaand van de 2006 MTR van 0.013 µg/l. De mediaan is 0.31 µg/l (dus op de helft van de rode punten op de kaart zit imidacloprid 24x of meer boven de MTR) en het gemiddelde van de rode stippen is 0.49 µg/l (dus gemiddeld zit op een rode stip op de kaart de concentratie 37x boven de MTR norm).

Kaart van normoverschrijdingen Imidacloprid in Nederlands Oppervlaktewater 2006
Bron: Bestrijdingsmiddelenatlas
[Centrum voor Milieuwetenschappen, Universiteit Leiden en Rijkswaterstaat-Waterdienst, download datum kaartje 9 mei 2009]

Op het bovenstaand plaatje rechts de actuele sterftecijfers van bijenvolken zoals Romée van der Zee die heeft gevonden voor het jaar 2008 in haar monitoringprogramma. (Imkers van Nederland: het is cruciaal voor ons wetenschappers dat jullie de vragenlijsten van Romée invullen of je nu veel of weinig sterfte hebt, we hebben ALLE gegevens nodig, liefst van alle imkers, anders komen we er niet uit! - de link met imidacloprid is een hypothese en nog geen wetenschappelijk vastgesteld verband in Nederland, we willen weten of we op het goede spoor zitten of dat we deze factor uit kunnen sluiten en dat kan alleen met monitoringgegevens. Jullie medewerking is erg belangrijk.)

Meer nu over de gemeten overschrijdingen van het toegestane imidaclopridgehalte in Nederlands Oppervlaktewater. In een reeks documenten vonden we alarmerende feiten: