Bijensterfte, oorzaken en gevolgen

Jeroen van der Sluijs, 28 Augustus 2009

Veel kranten kopten deze week dat niet pesticiden maar virussen de oorzaak zijn van de wereldwijd toegenomen bijensterfte. Aanleiding is een Amerikaanse studie van Johnson en collega's in het toonaangevende wetenschappelijke tijdschrift PNAS.

Wat hebben de onderzoekers precies ontdekt en wat schrijven ze daar zelf over? Heeft dit onderzoek gevolgen voor de wenselijkheid van het aan banden leggen van het gebruik van neonicotine insecticiden?

De onderzoekers van de universiteit van Illinois hebben gemeten welke genen uit het bijengenoom tot uitdrukking zijn gekomen in de darmen van bijen van volken die getroffen zijn door de verdwijnziekte. Dat vertelt ons iets over de stressoren waaraan de bijen hebben blootgestaan en kan daarom aanwijzingen geven over de oorzaken van het ineenstorten van een bepaald bijenvolk. Hun meest opzienbarende ontdekking is dat in de darmen van bijen die getroffen zijn door de verdwijnziekte ongebruikelijk veel brokstukken terug te vinden zijn van zogenaamde RNA van de ribosomen, de eiwitfabriekjes van de cel.
Ze stellen voorzichtig dat dit mogelijk verband houdt met infectie met een bepaalde groep van bijen-virussen, de zogenaamde picornavirussen zoals het Deformed Wing Virus en het Israeli Acute Paralysis Virus, waar eveneens sporen van werden aangetroffen. Dit type virussen kaapt als het ware de eiwitfabriek van de cellen van de gastheer om zichzelf te vermenigvuldigen.

In tegenstelling tot de meeste berichtgeving in de pers stellen de Amerikaanse onderzoekers zelf uitdrukkelijk dat de rol van virussen een hypothese is: voordat gesproken kan worden van een oorzakelijk verband tussen de aangetoonde RNA brokstukken in de darmen van getroffen bijenvolken en een infectie met picorna virussen is nader onderzoek nodig, schrijven de onderzoekers in PNAS.

Ze concluderen dat er geen eenvoudige verklaring voor de bijenverdwijnziekte naar voren komt uit hun onderzoek: "No simple explanations for the cause of CCD emerge from the microarray analysis." en "While there is no direct evidence that elevated poly(A) rRNA is a result of picorna-like viral infection, one consequence of the viral disabling of ribosomal function may well be increased ribosomal degradation".

De onderzoekers vonden verder bij Amerikaanse bijen geen sterke aanwijzingen van verhoogde activiteit van genen die een rol spelen bij het onschadelijk maken van pesticiden. Dat zegt echter niets over eerdere blootstelling aan pesticiden en kan zelfs het gevolg zijn van verzwakking van het afweersysteem door pesticiden. Andere onderzoekers hangen de hypothese aan dat bijenvolken vatbaarder zijn voor ziekteverwekkers als hun natuurlijke afweer is aangetast door blootstelling aan pesticiden. Virusinfectie is dan niet de primaire oorzaak, maar het gevolg van een aangetaste afweer. De bevindingen van de Amerikanen zijn niet strijdig met die hypothese, stellen zij ook zelf.

Een opmerkelijk resultaat is verder dat de Amerikanen geen eenduidig beeld zagen in de stressoren waar de bijen aan bloot stonden. Ze kwamen zeer grote regionale verschillen tegen: op de ene plek speelden pesticiden een grotere rol op de andere plek leken virussen of andere ziekteverwekkers de overhand te hebben.

De waarde van het nieuwe Amerikaanse onderzoek ligt vooral in de mogelijkheden die het meten van de expressie van genen in de darm van bijen biedt voor betere diagnose van waar de verzwakte bijenvolken op een bepaalde plek het meest onder te lijden hebben.

Bijensterfte is een samenspel van vele oorzaken. Je kunt het Amerikaanse onderzoek niet 1 op 1 naar Nederland vertalen, behalve misschien het aspect van de grote regionale verschillen in oorzaken.

In Nederland zijn opmerkelijk grote regionale verschillen te zien in de sterftecijfers. Een voorbeeld: in Flevoland was in 2008 de bijenvolksterfte 54%, in de aangrenzende provincie Gelderland was dit slechts 19%
(cijfers afkomstig van de bijenmonitor, R. van der Zee, Nederlands Centrum voor Bijenonderzoek, www.beemonitoring.org, databaseversie Augustus 2009). Als virussen de hoofdoorzaak zijn is een zo grote regionale spreiding in de sterftecijfers in een klein land als Nederland niet te verklaren.

De insecticiden waar de petitie Stop de Bijensterfte een moratorium op vraagt, komen in Nederland in sommige regio's in extreme hoeveelheden voor in het oppervlaktewater. Het staat vast dat deze stoffen zeer schadelijk zijn voor bijen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat op die plekken (Zuid Holland, Flevoland) ook een hogere bijenvolk sterfte is waargenomen.

Het is niet goed dat stoffen die zo schadelijk zijn voor bijen in alarmerende hoeveelheden en ver boven de wettelijke norm in het oppervlaktewater terecht zijn gekomen. Als we dat kunnen terugdringen hebben bijen en tal van andere insecten daar baat bij.

--

Zie ook: Changes in transcript abundance relating to colony collapse disorder in honey bees

Voor uitleg over de werking van Picornavirussen zie: http://en.wikipedia.org/wiki/Picornavirus http://en.wikipedia.org/wiki/Deformed_Wing_Virus en http://en.wikipedia.org/wiki/Diseases_of_the_honey_bee

Zie verder: roomfordebate.blogs.nytimes.com/2009/09/02/saving-bees-what-we-know-now/voor diverse reacties van wetenschappers op de Amerikaanse studie.